Εξερευνήστε το πρόγραμμα
 
Προκαταρτικά αποτελέσματα
Ο προϊστορικός οικισμός στα Παλιάμπελα του Κολινδρού αντιπροσωπεύει μια πρώιμη αγροτική εγκατάσταση του τέλους της 7ης και της 6ης χιλιετίας π.Χ. Την εποχή αυτή, στην Βόρεια Ελλάδα, με επίκεντρο τη Θεσσαλία και λιγότερο την Κεντρική Μακεδονία, διαμορφώνονται πολλοί οικισμοί με ανάλογα χαρακτηριστικά, όπως είναι η μονιμότητα της εγκατάστασης, η πολεοδομική διαμόρφωση, ο πολύπλοκος χαρακτήρας του υλικού πολιτισμού και η αγροτική οικονομία. Συχνά διαμορφώνονται σε γηλόφους (τούμπες ή μαγούλες) και αποτελούν σημεία αναφοράς στο νεολιθικό τοπίο. Άλλοτε παραμένουν επίπεδοι και εκτεταμένοι, και προσδιορίζονται από βαθιές τάφρους, σκαμμένες στην περίμετρο του οικισμού μέσα στο φυσικό έδαφος ή το βράχο.
 
Χρονολόγηση
Η χρονολόγηση του οικισμού των Παλιαμπέλων στηρίζεται στην ανάλυση της κεραμικής, καθώς δεν έχουν γίνει προς το παρόν χρονολογήσεις με απόλυτες μεθόδους. Σύμφωνα με αυτή, οι κύριες φάσεις της θέσης αντιστοιχούν στη Μέση Νεολιθική (5800-5200 π.Χ.) και τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο (5200-4500 π.Χ.). Ανάλογες θέσεις με παρόμοια χαρακτηριστικά είναι γνωστές από τη Θεσσαλία, όπως το Σέσκλο και το Διμήνι, αλλά και την ίδια την Πιερία, όπως ο Μακρύγιαλος.
Σαφείς ενδείξεις υπάρχουν και για την παρουσία Αρχαιότερης Νεολιθικής (τέλη 7ης χιλιετίας), αλλά για το σημείο αυτό απαιτείται περισσότερη έρευνα. Επίσης, Μυκηναϊκά όστρακα έχουν βρεθεί σε μια σειρά τομών, που φαίνεται όμως να σχετίζονται με διαταραγμένες ταφές (13ος-12ος αι. π.Χ.). Τέλος, ίχνη μεταγενέστερων περιόδων (βυζαντινής και μεταβυζαντινής) πιστοποιούνται στα επιφανειακά στρώματα υπό μορφή αποθηκευτικών και απορριματικών λάκκων, καθώς και αρκετών ανθρωπίνων ταφών.
 
Στρωματογραφία - Αρχιτεκτονική
Στρώματα που θεωρείται ότι ανήκουν στην Αρχαιότερη Νεολιθική έχουν αναγνωρισθεί, αλλά χωρίς να έχουν ερευνηθεί συστηματικά μέχρι τώρα.
Τα λείψανα της Μέσης Νεολιθικής σχετίζονται με ένα σύστημα από τάφρους και ανοιχτά λιθόστρωτα. Στην κεντρική περιοχή, στην κορυφή του λόφου, τα λείψανα της Νεότερης Νεολιθικής έχουν διαβρωθεί, αφήνοντας κυρίως τοίχους, λιθόστρωτα και μερικές πηλοκατασκευές της Μέσης Νεολιθικής. Στη νοτιοανατολική περιοχή και τον βόρειο τομέα έχουν ανασκαφεί τμήματα τάφρων.
Ο συνδυασμός των δεδομένων της ανασκαφής και της γεωφυσικής διασκόπησης υποδεικνύει ότι κατά τη Νεότερη Νεολιθική ο οικισμός αποτελούνταν από ένα σύστημα κτιστών πέτρινων τοίχων και τμήματα τάφρων σε κυκλική διάταξη, στα οποία μεσολαβούσαν ανοιχτές περιοχές. Στρώματα της Νεότερης Νεολιθικής έχουν αποκαλυφτεί κυρίως στις πλαγιές της τούμπας. Τμήματα λίθινου περιβόλου έχουν ανασκαφεί στο νοτιοανατολικό τμήμα και μέρους τάφρου στο βορειοδυτικό σκάμμα. Οι κατασκευές αυτές θεμελιώθηκαν πάνω στα στρώματα της Μέσης Νεολιθικής καταστρέφοντας τμήματά τους.
Η ιστορία του προϊστορικού οικισμού, όπως μπορεί να υποτεθεί από τα αποτελέσματα της έρευνας μέχρι τώρα, φαίνεται να περιλαμβάνει μερικές σημαντικές αλλαγές. Η εγκατάσταση της Αρχαιότερης Νεολιθικής πρέπει να κάλυπτε ολόκληρη την περιοχή του λόφου και του σύγχρονου χωριού, όπως φαίνεται κυρίως από τα επιφανειακά ευρήματα. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για τη Μέση Νεολιθική, όταν διενεργήθηκαν σημαντικά κατασκευαστικά έργα (τάφροι). Κατά τη Νεότερη Νεολιθική ο οικισμός φαίνεται πως περιορίστηκε στην περιοχή του λόφου και χτίστηκαν οι λίθινοι περίβολοι. Αυτή την περίοδο ο οικισμός ήταν οργανωμένος μέσα από ομόκεντρους κυκλικούς τοίχους που δρούσαν αναλήμματικά και οριοθετικά.
Η εγκατάσταση των βυζαντινών και οθωμανικών χρόνων αποτελείται μόνο από ταφές και λάκκους που βρίσκονται κάτω από την επιφανειακή στρώση του εδάφους. Τα επιφανειακά επίπεδα αυτής της φάσης του χωριού των ύστερων μεσαιωνικών – πρώιμων σύγχρονων χρόνων έχει πιθανότατα αφαιρεθεί από την πρόσφατη βαθιά άροση, που τεκμηριώνεται σε όλα τα σκάμματα, ενώ οι κάτοικοι του σύγχρονου χωριού μιλούν και για αφαίρεση μεγάλων ποσοτήτων λίθων για οικοδομικό υλικό από τη θέση πριν από μερικές δεκαετίες.
 
Χωροοργάνωση
Οι παρατηρήσεις κατά την ανασκαφή και οι σχετικές χωρικές αναλύσεις έχουν δώσει αρκετές πληροφορίες για τα οικήματα και τις δραστηριότητες που τελούνται μέσα στο χώρο τους, όπως η αποθήκευση, η προετοιμασία τροφής, καθώς και πολλές πληροφορίες για τα λιθόστρωτα, που προσωρινά εκτιμάται ότι αντιπροσωπεύουν τον ελεύθερο χώρο μεταξύ των οικημάτων.
Ο εντοπισμός κατασκευών οικιακής χρήσης και η συσχέτιση τους με λίθινους ή πηλόχτιστους τοίχους που τις διαχωρίζουν από τα εκτεταμένα λιθόστρωτα κάνει τώρα πειστικότερη τη διάκριση μεταξύ ανοιχτών και κλειστών χώρων και την παρουσία μιας συγκροτημένης οικιστικής χωροταξίας. Από την άλλη, η χρονολόγηση των διαφορετικών κατασκευών που έχουν εντοπιστεί υποδηλώνει ότι η οικοδόμηση, αν και αρκετά επαναλαμβανόμενη χωρικά, ώστε να συγκροτήσει τελικά έναν οικισμό με μορφή χαμηλής τούμπας, μετακινούνταν επίσης σε σημαντικό βαθμό οριζόντια.
Τα οικήµατα, σύµφωνα µε τα στοιχεία που έχει συλλέξει ή έρευνα, ήταν κατασκευασµένα από λίθινες κρηπίδες µε ανωδοµή από ωµά πλιθιά, ωστόσο χρησιμοποιούνταν εξίσου και προσωρινές, πρόχειρες κατασκευές. Φαίνεται ότι οι κάτοικοι των προϊστορικών Παλιαμπέλων επένδυαν περισσότερη προσπάθεια σε κυκλικά χαρακτηριστικά, όπως οι λίθινοι περίβολοι στη Νεότερη Νεολιθική και οι βαθιές τάφροι στη Μέση και την Αρχαιότερη, χαρακτηριστικά που τα γνωρίζουμε από τις επίπεδες θέσεις, όπως ο Μακρύγιαλος. Τα ευρήματα αυτά φαίνεται να δικαιώνουν τις προσδοκίες μας για την καλύτερη κατανόηση των μηχανισμών διαμόρφωσης των νεολιθικών οικισμών στην Κεντρική Μακεδονία.
 
Υλικός πολιτισμός
Κεραμική
Η μελέτη της κεραμικής έχει ήδη δώσει σημαντικές πληροφορίες. Η κεραμική της Μέσης Νεολιθικής μπορεί να βοηθήσει στην δημιουργία μιας τοπικής ακολουθίας της ΜΝ που μέχρι τώρα στηριζόταν αποκλειστικά στις καλύτερα γνωστές θεσσαλικές κατηγορίες. Ο συνδυασμός θεσσαλικής εισηγμένης κεραμικής με τις τοπικές κατηγορίες στα Παλιάμπελα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από αυτή την άποψη. Το ίδιο ισχύει και για τη ΝΝ όπως και με την κεραμική τύπου «Διμήνι» αν και εκεί το πρόβλημα στις τοπικές σειρές είναι ίσως μικρότερο. Παράλληλα η μελέτη παράγει ένα φάσμα σχημάτων της ΜΝ και της ΝΝ που εμπλουτίζεται συνέχεια ενώ έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία σε ενδείξεις της χρήσης ΜΝ κεραμεικής ως μαγειρικών σκευών. Μια σειρά πρόσφατων αναλύσεων σε σκεύη της ΜΝ από το κοντινό Μακρύγιαλο έδωσε έναν εκπληκτικό πλούτο στοιχείων για διάφορες μαγειρικές χρήσεις. Επιλεγμένα δείγματα από τα Παλιάμπελα πρόκειται να υποβληθούν σε παρόμοιες αναλύσεις.

 

Κινητά ευρήματα
Τα κινητά ευρήματα είναι πλούσια και ενδιαφέροντα. Εκτός από την κεραμική, άλλα αντικείμενα που οι άνθρωποι του νεολιθικού οικισμού κατασκεύαζαν από πηλό είναι τα ειδώλια και τα σφονδύλια. Έχουν βρεθεί έως τώρα αρκετά ζωόμορφα αλλά και ανθρωπόμορφα πήλινα ειδώλια που αναπαριστούν ανδρικές και γυναικείες μορφές. Είναι δύσκολο να εξηγήσουμε με βεβαιότητα τη χρήση τους, αλλά φαίνεται ότι αυτά τα αντικείμενα συνδέονται με τις αντιλήψεις και τις ιδέες των ανθρώπων για τη ζωή τους, το φυσικό και το κοινωνικό τους περιβάλλον. Τα πήλινα σφονδύλια από την άλλη σχετίζονται με την παραγωγή υφασμάτων. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα πήλινα και λίθινα υφαντικά βάρη που έχουν βρεθεί κατά την ανασκαφή.
Ακόμα, για διάφορες καθημερινές εργασίες οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν εργαλεία που κατασκεύαζαν από σκληρούς λίθους και από οστό. Πολυάριθμα εργαλεία έχουν βρεθεί κατά την ανασκαφή και γίνεται προσπάθεια να μελετηθεί η διασπορά τους στο χώρο και να συνδεθεί με τις διάφορες δραστηριότητες των νεολιθικών κατοίκων. Η διαδικασία κατασκευής τους συνδέεται με τη διαμόρφωση, διαπραγμάτευση και αναπαραγωγή της ταυτότητας των κατοίκων και με άλλες παραμέτρους, όπως η ύπαρξη η μη τεχνικής εξειδίκευσης στο πλαίσιο του οικισμού ή της ευρύτερης περιοχής, οι τρόποι παραγωγής εργαλείων και τα δίκτυα ανταλλαγών.
Από οστό έχουν κατασκευαστεί και πολλά κοσμήματα, όπως περίαπτα, βραχιόλια, χάντρες. Παρομοίως, πολλά όστρεα φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν ως κοσμήματα, είτε περίαπτα είτε βραχιόλια. Ένα σημαντικό στοιχείο είναι ότι τα περισσότερα βραχιόλια στα Παλιάμπελα είναι κατασκευασμένα από το είδος Glycimeris, ενώ στους περισσότερους νεολιθικούς οικισμούς τα βραχιόλια κατασκευάζονταν από το είδος Spondylus gaederopus. Τέλος, δύο ιδιαίτερα ευρήματα από την ανασκαφή είναι μια πήλινη σφραγίδα και ένα χρυσό κόσμημα που προσφέρουν μια σπάνια εκδήλωση ατομικής ταυτότητας.
Τέλος η ανάλυση των μικροευρημάτων (μεγέθους μικρότερου από μερικά χιλιοστά) δείχνει πέρα από κάθε αμφιβολία τις ριζικές διαφορές μεταξύ των διαφορετικών στρωμάτων, διαφορές βέβαια που σχετίζονται με την ειδική ανθρώπινη δραστηριότητα που τα δημιούργησε.
 
Οικονομία
Η συστηματική συλλογή και μελέτη των οστών των ζώων, των καμένων σπόρων και των οστρακοειδών (οστρέων) μας αποκαλύπτει ότι η διατροφή των κατοίκων του νεολιθικού οικισμού βασίζονταν κυρίως στην αγροτική οικονομία και στην κτηνοτροφία. Το σιτάρι, το κριθάρι, οι φακές και το ρόβι αποτελούσαν τα βασικά γεωργικά τους προϊόντα, ενώ φαίνεται ότι η διατροφή τους συμπληρώνονταν και με κάποια άγρια είδη φυτών που συνέλεγαν, όπως το σταφύλι. Επιπλέον οι σπόροι των ζιζανίων που έχουν βρεθεί στην ανασκαφή δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τις τεχνικές καλλιέργειας της γης. Πολλές από τις τεχνικές που αναγνωρίζονται (π.χ. η αμειψισπορά) έχουν κοινά στοιχεία με τις αγροτικές πρακτικές που χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα στη μη μηχανοποιημένη και μη χημική γεωργία. Επίσης, οι κάτοικοι του νεολιθικού οικισμού των Παλιαμπέλων εκτρέφανε ήμερα είδη όπως βοοειδή, πρόβατα, κατσίκια και γουρούνια, κυρίως για το κρέας τους. Είναι σημαντικό ότι η διατροφή τους συμπληρώνονταν από άγρια είδη, κυρίως αγριογούρουνα, ζαρκάδια, ελάφια και άγρια βοοειδή. Στην ανασκαφή συλλέγονται εντυπωσιακά μεγάλες ποσότητες οστρέων γεγονός που μαρτυρεί ότι είχαν σημαντική συμβολή στην καθημερινή διατροφή σε αντίθεση με την κατανάλωση ψαριών που φαίνεται εξαιρετικά μικρή. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα, υπάρχει μεγάλη ποικιλία οστρέων, 35 είδη, εκ των οποίων το είδος Cardium glaucum, που ζει σε υφάλμυρα νερά και προφανώς συλλεγόταν από τις κοντινές στον οικισμό εκβολές των ποταμών, αποτελεί το 95% της όλης ποσότητας. Η μεγάλη ποσότητα αυτού του είδους, 338 κιλά ή περίπου 17.000 άτομα, συνηγορεί στην εντατική εκμετάλλευσή τους και στο σημαντικό ρόλο που είχαν στη διατροφή των κατοίκων. Ίχνη πάνω στα όστρεα δείχνουν ότι μάλλον καταναλώνονταν ωμά.
 
Παλαιοπεριβάλλον
Η ανθρακολογική μελέτη έχει δώσει στοιχεία για την παρουσία των ακόλουθων φυτών στη νεολιθική θέση: Carpinus - Ostrya (γάβρος - οστρυά), Carpinus orientalis (σκυλόγαβρος), Cornus sp. (κρανιά), Corylus avellana (λεπτοκαρυά), Fraxinus sp. (φράξος), Juniperus sp. (κέδρος, άρκευθος), Maloideae (οικογένεια γκορτσιάς, μηλιάς, σορβιάς, κλπ), Monocotyledons (μονοκοτυλήδονα), Pinus nigra (μαύρη πεύκη), Prunus sp. (οικογένεια της αγριo κερασιάς, δαμασκηνιάς, κορομηλιάςμ κλπ), Quercus deciduous (δρύς), Quercus sp., Salix sp. (ιτιά), Ulmus sp. (φτελιά). Αναγνωρίζονται λοιπόν, διάφορες φυτικές διαπλάσεις στο άμεσο περιβάλλον της θέσης με κυριότερη το μεσογειακό δάσος φυλλοβόλων, το οποίο αποτελούνταν από διάφορα είδη δρυών, γάβρους και φράξους. Ο θαμνώδης όροφος αυτών των δασών περιελάμβανε διάφορα είδη των Maloideae, ενώ στις πιο υγρές τοποθεσιές φύονταν κρανιές, λεπτοκαρυές και φτελιές. Η μαύρη πεύκη καταδεικνύει την παρουσία μικτών δασών, με το είδος αυτό και άλλα πλατύφυλλα φυλλοβόλα να εκτείνονται πιθανόν στα Πιέρια. Παρόχθια βλάστηση με ιτιές, φουντουκιές και ίσως φτελιές φύονταν διπλά στο ποτάμι, το οποίο κυλούσε κοντά στη νεολιθική θέση.
 
Γεωμορφολογία
Η μορφή της περιοχής τα προϊστορικά χρόνια ήταν αρκετά διαφορετική καθώς η θάλασσα πρέπει να βρισκόταν πιο κοντά στον οικισμό. Οι γεωμορφολογικές έρευνες έδειξαν ότι τα κοντινά ρέματα ήταν αρκετά ενεργά καθώς έχουν πιστοποιηθεί αλλουβιακές φάσεις που σφραγίζουν ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας.
Ως προς την ίδια τη θέση έχουν βρεθεί στοιχεία περιόδων εγκατάλειψης της θέσης σε διάφορα σημεία της ανασκαφής. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την διαπίστωση της δημιουργίας σε κάποιο σημείο του οικισμού παλαιοεδάφους της Μέσης Νεολιθικής, που υποδηλώνει προφανώς μακρά εγκατάλειψη της συγκεκριμένης περιοχής στην περίοδο αυτή. Από τα χαρακτηριστικά των γεμισμάτων των βυζαντινών/μεταβυζαντινών στοιχείων, ωστόσο είναι φανερό, όπως τεκμηριώνουν οι λεπτομερείς αναλύσεις των ιζημάτων και μικρο-τεχνουργημάτων, ότι η ιστορική εγκατάσταση διέφερε από τη νεολιθική σε ότι αφορά την φύση της ανθρώπινης δραστηριότητας, στη χρήση οικοδομικών υλικών και στο είδος του εδάφους, στο οποίο θεμελιώθηκε η θέση.
 
Άνθρωποι
Στην περίπτωση του οικισμού των Παλιαμπέλων έχουν βρεθεί μεμονωμένα νεολιθικά οστά, ενώ στη Νεολιθική εποχή ανήκει και η τριπλή ταφή ενός νεογνού και δύο ενηλίκων ατόμων, όπως έγινε φανερό από τη στρωματογραφική της θέση και τα συνοδευτικά κτερίσματα. Αντίθετα σε διάφορα σημεία της τούμπας έχουν αποκαλυφτεί ταφές που ανήκουν στη βυζαντινή/μεταβυζαντινή περίοδο, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν και ίχνη από διαταραγμένες μυκηναϊκές ταφές. Καθώς η ανασκαφή είναι σε εξέλιξη και δεν έχει γίνει ακόμα ανθρωπολογική μελέτη του οστεολογικού υλικού, δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες για τα ευρήματα αυτά.